Gus Van Sants Restless: Liefde en ‘joie de vivre’ op de drempel van de dood

RESTLESS

Drie jaar nadat hij zich opnieuw in de gratie van Hollywood werkte met Milk verrast Gus Van Sant met een delicaat, teder en karaktergedreven liefdesverhaal. Hij snijdt andermaal zijn thema’s jeugd en dood aan maar kiest niet voor een epische of een experimentele aanpak. “De toon is zeer licht ondanks de donkere omstandigheden,” zegt de maker van Last Days en Paranoid Park, “de personages zien geen reden om over hun leven ontgoocheld te zijn, ze kijken naar de positieve kant”. Restless bewijst dat een kleine film grote cinema kan zijn.

“Er is zo weinig tijd om uit te drukken wat we voelen,” zegt de Japanse kamikazepiloot Hiroshi in Restless, “we hebben zo weinig tijd voor gelijk wat, tout court”. De rusteloosheid in de titel van Gus Van Sants nieuwste verwijst naar de dwingende dringendheid die twee heel verschillende jongeren drijft in hun zoektocht naar contact, begrip en empathie. Maar ook naar de (positieve) energie die de confrontatie met de dood bij hen losmaakt.

“Restless gaat over joie de vivre,” zegt Van Sant, “amuseer je zolang je kan”. De regisseur die naam maakte via donkere, melancholische trips (Mala Noche, Drugstore Cowboy, My Own Private Idaho, Gerry) en ontdekkingstochten door de duistere zijde van de menselijke geest (Psycho, Elephant, Last Days, Paranoid Park) sluit ditmaal aan bij zijn positieve drama’s (Good Will Hunting, Finding Forrester, Milk) om een eenvoudig, lichtvoetig en gevoelig liefdesverhaal te vertellen.

“Wat me beviel is dat scenarist Jason Lew een toon vond die meer verwant is met fantastiek dan met melodrama” aldus Van Sant. Het opzet van de cineast uit Portland, Oregon is toeschouwers te doen genieten, te doen dromen, en niet hen te doen huilen. Wat hem lukt; dit is een fragiel magisch sprookje over kwetsbare zielen.

Dit tienerliefdesverhaal dat eindigt als een ode aan het leven begint met het portret van troubled kids. Geen rebellie of gewelddadigheid hier, maar wel excentrieke obsessies. “Seen any good funerals lately?” vraagt een aan begrafenissen verslaafde jongere aan een leeftijdsgenote. Zonder een zweem van cynisme of spot. De begrafenis crasher is Enoch, een morbide jongeman die zijn ouders verloor in een auto-ongeval. Wanneer hij niet opduikt op de begrafenissen van vreemden speelt hij zeeslag speelt met zijn imaginaire vriend Hiroshi.

Op een plechtigheid wordt hij bijna buitengetrapt maar gered door Annabel, een meisje dat terminaal is door een hersentumor. Ze heeft nog maar drie maanden te leven maar dat belet niet dat de twee een passionele en tedere liefdesrelatie beginnen. Waarbij ze elkaar helpen bij de ‘overgang’ die ze moeten maken (naar respectievelijk de dood en het volwassen leven). De twee zijn tegenpolen. Annabel is bezeten door het leven, Enoch geobsedeerd door de dood. Zij hunkert naar nieuwe werelden, hij ontvlucht zijn bestaan. Zij is spontaan en extrovert, hij verlegen en gesloten. Samen ontdekken ze liefde en levensvreugde. Samen vechten ze tegen pijn, verdriet, woede, angst en een gevoel van verlies. Tegen het noodlot en een gevoel van machteloosheid. Daarbij leren ze zichzelf aanvaarden. Hun jeugd is niet zorgeloos maar wel vreugdevol.

Het gebeuren speelt in een in herfstsfeer badend Portland, in een haast tijdloos universum. Geen telefoon of PC voor Enoch en Annabel, geen sms of Facebook. Hun relatie met elkaar en de wereld draait rond fysiek contact en niet rond sociale media. Enoch speelt zeeslag op de ouderwetse manier, Annabel dweept met Charles Darwin (“I am a naturalist”) en wetenschap (fantaseert over haar in een bokaal bewaarde ogen die Enoch na haar dood moet komen bezoeken). Het pijnlijke is niet zozeer de onvermijdelijke dood maar wel het totale onbegrip van de volwassen wereld.

Zo weten familieleden (de oudere zus van Annabel en de tante van Enoch) niet om te gaan met drama’s (onafwendbare dood en fataal ongeval). Ze kunnen niet spreken en willen niet luisteren. Verlamd door emoties. “Wat me aantrok was die prachtige liefdesrelatie die zich ontwikkelt buiten de familiale kring,” stelt Van Sant, “op een moment dat familieleden niet overweg kunnen met het verdriet omwille van het verlies van een geliefde”. Maar ook de samenleving faalt. Van Sant viseert het paternalistische medelijden, de necrofiele sociale rituelen, het politiek correcte denken, de commerciële missie van ziekenhuizen en mortuaria.

Dit liefdessprookje is tevens een spookverhaal. Soldaat en kamikazepiloot Hiroshi spookt door het bestaan van Enoch en Annabel, waarbij hij leven en dood in een ander perspectief plaatst. Onder meer door met Enoch over het seppuku-ritueel te praten. “Het personage van de geest was van in het begin een denkbeeldige vriend,” aldus Van Sant, “we bevinden ons in de verbeelding en wanneer de fantasie de realiteit kruist gebeurt dat ongewild en gaat het over Japan en nucleaire rampspoed”.

De geest is geen gids op weg naar het hiernamaals (hij weet aanvankelijk zelfs niet waarom hij bij Enoch is) maar een wezen dat in de realiteit staat en de jongeren leert omgaan met abstracte begrippen zoals leven, liefde en dood. Voor adolescenten vol pijn en vol leven is de geest een herinnering die naar de toekomst kijkt.

De fotografie van Harris Savides (met overheersend verbleekte kleuren), de soundtrack (Danny Elfman maar ook The Beatles, Nico en Pink Martini), de locatie (een bewolkt en langzaam kleurlozer wordend Portland), de kledij (vintage look) en de dialogen (nadrukkelijker aanwezig dan in andere Van Sant films) dompelen ons onder in de geest van de jongeren. Mede door de subtiele vertolkingen van Mia Wasikowska (Alice in Wonderland) en debutant Henry Hopper.

Wasikowska straalt onschuld, energie en levensvreugde uit, Dennis Hoppers zoon Henry (“van kindsafaan zorgde ik voor problemen”) oogt melancholisch, morbide en dromerig. Gus Van Sant hielp hen om emoties bloot te leggen. Geïnspireerd door Terrence Malick liet hij zijn acteurs hun scène eerst repeteren zonder gesproken dialogen. Ze dienden de replieken in hun geest te zeggen en via hun ogen en gezicht de juiste gevoelens te vertolken.

“Dat laat acteurs toe om de energie die hen verbindt én het ritme van een scène te voelen,” zegt Hopper, “zo worden dingen belicht waar je je niet van bewust bent terwijl je praat”. Soms liet Van Sant de camera lopen en enkele van die opnamen haalden de eindmontage. “Soms moet je stilte het verhaal laten vertellen” besluit Van Sant. Zeker wanneer verwondering en levensvreugde van het scherm spatten. Ondanks het feit dat de filmhelden zich op de drempel van de dood bevinden.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n°617, september 2011)

liefdesdrama / reg. Gus Van Sant / sce. Jason Lew / fot. Harris Savides / mon. Elliot Graham / muz. Danny Elfman / act. Henry Hopper (Enoch), Mia Wasikowska (Annabel), Ryo Kase (Hiroshi), Schuyler Fisk (Elizabeth), Jane Adams (Mabel), Lusia Strus (Rachel), Chin Han (Dr. Lee) / pro. Bryce Dallas Howard, Ron Howard & Brian Grazer / USA / 2011 / 95′