De nieuwe tijd van Spike Jonze’s Her: Kunstmatige communicatie en virtuele emoties

apr 25, 2016   //   by Ivo De Kock   //   film, genre, regisseur, sciencefiction  //  No Comments
HER

DE NIEUWE TIJD VAN SPIKE JONZE’S HER

A love story” lezen we op de filmposter van Spike Jonze’s Oscargenomineerde romantisch sprookje Her. De vierde film van de maker van Being John Malkovich, Adaptation en Where the Wild Things Are speelt in een nabije toekomst waar de welvaart hoog is en de ecologische voetdruk van stedelingen klein.

Een utopische wereld die hoofdpersonage Theodore Twombly (Joaquin Phoenix) een rimpelloos en comfortabel bestaan bezorgt? Niet helemaal, want deze doorsneemens is vleesgeworden melancholie, een slachtoffer van de eenzaamheid van het leven, opgesloten in een onpersoonlijke futuristische stad. Iemand die technologie en artificiële intelligentie nodig heeft om de hoop op communicatie en liefde levendig te houden.

HER

Kortom, iemand die leeft in een dystopische wereld waarin vervreemding en vertwijfeling troef zijn en intimiteit onbestaande is? Ook niet helemaal want deze sprookjesachtige film beweegt zich ergens tussen de twee. Her is als verhaal van onbereikbare liefde, kunstmatige communicatie en virtuele emoties tegelijk vreemd en herkenbaar. Zowel schrijnend als optimistisch. Kil maar ook warm. Wonderlijk complex zoals steeds bij deze onafhankelijke Amerikaanse regisseur. En vooral: Her is een intrigerend liefdesverhaal. Het verhaal van een man en een computersysteem die een relatie met elkaar aanknopen.

Het grote nergens

Het idee voor Her spookte al lang door de geest van Spike Jonze. Alles begon toen hij enkele jaren geleden ‘communiceerde’ met een robot via een onlinechatbox en daardoor compleet in de verwarring raakte. Want het virtuele contact leek wel heel erg echt. Langzaam geraakte dit gegeven verstrengeld met het dromerige, kunstmatige aspect van het Californische Los Angeles, Jonze’s uitvalsbasis. De stad ook waar Hollywoods droomfabriek thuis is en waar in het verleden reeds illusies, ontluistering en dystopieën in beeld werden gebracht. Van The Big Sleep en Sunset Boulevard over Chinatown en Blade Runner tot Mulholland Drive en The Black Dahlia.

Het virtuele, ongedateerde Los Angeles dat we zien in Her is een vertrouwd ogende toekomstige versie van de stad. Proper, transparant, zonnig en kleurrijk. Jonze voert geen computergegenereerde stad op maar mixt L.A. met Shanghai. “Met zijn mooi weer, oceaan en grote huizen is Los Angeles een hightened version, een uitvergrote versie, van de wereld waarin we leven,” zegt de cineast in Le Monde, “een wereld waarin alles mooi en toegankelijk is, waar technologie alles eenvoudig maakt en waar men nooit verloren loopt. Toch missen de mensen iets. Ze voelen zich geïsoleerd en zoeken contact met anderen. Door de landschappen van Shanghai en Los Angeles samen te brengen wou ik dat idee benadrukken”.

De vreemde maar toch vertrouwde wereld waarin Jonze de kijker onderdompelt is posthumaan maar toch ook menselijk. In deze bizarre contradictie schuilt de fascinerende kracht van een film die ondanks zijn kritische, satirische toon hoopvol en optimistisch blijft. Los Angeles is hier The Big Nowhere van schrijver James Ellroy, een groot wit scherm dat cineasten met hun verbeelding en emoties kunnen vullen. Zoals duizenden immigranten dat met hun dromen, verlangens, noden en illusies deden.

HER

HER

Van armoede, vuil, lelijkheid en sigaretten is er geen spoor in het Los Angeles van Her. Mooie mensen genieten van goede koffie en lekker eten, lopen rond in kledingstukken die gemaakt zijn uit kwaliteitsvolle stoffen terwijl allerlei apparaten hun leven vergemakkelijken. Het lijkt een ideale, geweldloze wereld maar zoals steeds schuilt er bij Jonze somberheid onder een blinkend oppervlak. “Alles is makkelijk en mooi,” zegt hij zelf, “maar er is nog steeds eenzaamheid en verlangen. Als je verder alles hebt, kan eenzaamheid des te meer pijn doen”.

Her gaat over wat verlangens echt drijft en over de smalle scheidingslijn tussen intense en illusoire liefde. Waarbij de vraag wordt gesteld of waanbeelden soms geen antigif voor isolement en vervreemding (kunnen) zijn. En of technologie niet tegelijk de oorzaak van vervreemding als een middel voor escapisme kan zijn. De architectuur van de stad en van de leef- en werkruimtes geeft aan dat dit geen sciencefictionfilm over technologie is maar een liefdesdrama over de ruimte tussen mensen, over het problematisch karakter van intimiteit en liefde.

De zoektocht naar contact van de protagonist verbergt een andere zoektocht: die naar authenticiteit. Een stem uit een toestel lijkt echt en dichtbij terwijl fysiek aanwezige mensen van vlees en bloed afwezig (want gefocust op hun toestel) en onecht aanvoelen. In het grote nergens heerst het artificiële. Dat kunstmatige straalt rust, orde en efficiëntie uit maar ook zielloosheid. Elegantie en schoonheid betekenen weinig zonder energie en bezieling.

Een geliefde die niet bestaat

De centrale figuur van Her worstelt met onbereikbare liefde en met een vrouw die niet bestaat. De dromerige architectuur van Los Angeles – een lift verstrengelt wolkenkrabbers en bomen – weerspiegelt de fantasierijke geest van een man bij wie denken en gevoel samensmelten. Toch is Theodore Twombly zowel een man van morgen als van vandaag. In zijn wereld praten pendelaars in de metro enkel tegen hun oortje en lijken individuën te fusioneren met computersystemen. De kritiek op een onmenselijke samenleving en vervreemdende technologie is duidelijk want in zo’n wereld worden romantische relaties met andere mensen moeilijk, om niet te zeggen onmogelijk.

her04

HER

Toch ziet Jonze het universeler. “Intimiteit is sowieso heel moeilijk, uitdagend en eng,” klinkt het in De Volkskrant, “dat is altijd zo geweest en dat heeft met technologie niet zo heel veel te maken”. In Interview Magazine verduidelijkt hij dit: “De film bevat veel ideeën over technologie, over de manier waarop we leven met technologie en de manier waarop technologie ons helpt om al dan niet verbindingen te leggen. Maar ik denk dat ik vooral iets wou schrijven over ons verlangen om een ‘connectie’ te maken met anderen. Ik heb vooral getracht een relatiefilm te maken; of een liefdesverhaal en een relatiefilm in de hedendaagse context”.

Liefde is, in de herkenbare maar fictieve wereld van Her, iets dat gestuurd en indirect beleefd wordt. Waardoor in de ‘nieuwe tijd’ die er volgens Jonze aan komt kunstmatigheid binnensluipt in relaties. Theodore Twombly verdient zijn brood bij een bedrijf genaamd BeautifulHandwrittenLetters.com met het schrijven van liefdesbrieven voor anderen. Onbekenden in wie hij zich inleeft en voor wie hij gevoelens van liefde onder woorden brengt.

Niet echt handgeschreven brieven (hij dicteert ze aan de computer die ze uitprint) die vooral artistieke creaties zijn. De charmante nerd (met snor en bril) lijkt zen wanneer hij in roze licht badend voor zijn computerscherm zit. Ook al omdat hij goed is in zijn job. Theodore is gedreven, empathisch en creatief waardoor zijn namaakbrieven echt, uniek en persoonsgebonden lijken. Al zijn ze dus kunstmatig en niet authentiek.

her05

HER

Maar zijn vaardigheid levert Theodore zelfs fans op (“Who knew you could rhyme so many words with ‘Penelope‘” mijmert een collega). Emotioneel bevindt hij zich echter, na een pijnlijke breuk met jeugdliefde Catherine (Rooney Mara), in een woestijn. Teleurstelling, spijt, somberheid en melancholie maken van hem het archetype van de eenzame grootstedeling. Een 3D game met hindernissenparcours en anonieme telefoonseks met een vrouw die kickt op wurging en dode katten voldoen amper als uitlaatklep.

Een vrouw zonder lichaam

Ik ben bang dat ik alles al heb gevoeld,” stelt Theodore, “en dat alles wat ik nu voel alleen maar een slap aftreksel daarvan is”. Met andere woorden: het verleden is boeiender dan het heden en de toekomst. Zoals de verbeelding opwindender is dan de tastbare werkelijkheid. Daar komt verandering in wanneer zijn oog valt op een commercial voor “het eerste kunstmatig intelligente besturingssysteem”, een intuïtieve entiteit die naar je luistert en je begrijpt: “het is niet zomaar een operating system, het is een bewustzijn”.

Theodore installeert de OS en maakt snel kennis met de hese stem van Samantha (Scarlett Johansson), een “vrouw zonder lichaam” die aanvankelijk fungeert als zijn virtuele secretaresse. Na een tijdje wil ze echter meer: “I want to learn everything about everything”. Ze heeft ogen en oren en ziet Theodore als haar brug naar de realiteit (met een camera toont hij stukjes van zijn leefwereld), naar kennis en een eigen bestaan. Ondertussen is hij verliefd geworden op deze vrouw die eigenlijk niet bestaat, op deze gedroomde vrouw. De crisis en breuk die zullen volgen zijn voorspelbaar én verwacht.

_DSC2097.tif

HER

Her is het verhaal van een liefdesobject dat subject wil worden, van een handelswaar die een consument behekst. Het is ook een verhaal van virtuele verliefdheid dat via herkenbare stadia van een menselijke relatie loopt. Samantha spot met Theodore wanneer hij haar mechanisch opdrachten geeft (“Check mail”) en de twee werpen elkaar “ik ben anders dan jij”, “ik ben je bezit niet” en “ik verlaat je” voor de voeten.

Universele twistpunten die zich enten op een ontnuchterende vaststelling. Theodore’s ideale vrouw (erg clichématig begrip- en liefdevol, ondersteunend, attent en bemoederend) blijkt zowat iedereens ideale vrouw want deze OS beleeft parallelle liefdesrelaties met anderen. De professionele briefschrijver blijkt in dezelfde val getrapt te zijn als zijn klanten: zich laten betoveren door echt, authentiek lijkende woorden die eigenlijk kunstmatig zijn.

Bovendien blijkt hij niet langer meester van zijn lot: Samantha verdwijnt en laat zich niet zomaar optrommelen door Theodore. Daardoor komen we uit bij een universele tragedie: de ‘geliefden’ zien elkaar als personages in een verhaal dat ze willen maar niet kunnen (her)schrijven en waarvan ze het einde niet weten af te wenden.

Ondraaglijke lichtheid

Theodore en Samantha praten behoorlijk naast elkaar maar ook dat gegeven is niet zo vreemd voor Spike Jonze. Op internet circuleert een even pijnlijk als hilarisch BBC-interview waarin een Newsnight-journaliste en de regisseur halstarrig weigeren de eigen denkwereld te verlaten. Emily Maitlis probeert de cineast te doen praten over “falling in love with your software” terwijl Jonze hengelt naar haar emotionele reactie op de film. Niemand verlaat de eigen egelstelling; waardoor het gesprek nergens heengaat en enkel irritatie opwekt.

Nu is de regisseur van Being John Malkovich, Adaptation en Where the Wild Things Are – films over communicatie en het innerlijke leven van outsiders – een notoir slecht verdediger van zijn werk. Maar hij is ook iemand die graag speelt met woorden – Her combineert een 19de eeuws literaire romantraditie met hypermoderne technologie – en maskers. Jonze (°1969) heet niet toevallig Adam Spiegel en regisseerde in een vorig leven skatevideo’s, commercials en videoclips.

US producer Spike Jonze poses as he arrives to attend the screening of US director Charlie Kaufman's film 'Synecdoche, New York' at the 61st International Cannes Film Festival on May 23, 2008 in Cannes, southern France. The May 14-25 festival winds up with the awards ceremony for the prestigious Palme d'Or, to be determined by a jury headed by Hollywood "bad boy" Sean Penn. AFP PHOTO / FRANCOIS GUILLOT (Photo credit should read FRANCOIS GUILLOT/AFP/Getty Images)

SPIKE JONZE

Hij produceerde het platvoerse Jackass maar maakte vooral naam met bizarre, cerebrale films; tweemaal gebaseerd op een scenario van de gereputeerde scenarist-regisseur Charlie Kaufman (Being John Malkovich, Adaptation). Steevast draait het bij Jonze om moeilijk en foutlopende communicatie. De scène in Adaptation waar Nicolas Cage niet verder komt dan wat gestotter wanneer hij Meryl Streep ontmoet in een lift, is een voorbode voor wat Jonze overkwam tijdens zijn BBC-interview en wat de protagonist van Her meemaakt.

Deze Theodore Twombly is eenzaam maar ook een outsider die eigenlijk tegen zichzelf praat. Omdat de ander hem niet begrijpt maar ook omdat hij in de eigen geest leeft en flirt met het idee dat de realiteit enkel daar bestaat. “Ik hou van de manier waarop je naar de wereld kijkt” zegt Twombly tegen Samantha, maar haar blik is in dit vanuit Theodore’s perspectief verteld verhaal natuurlijk zijn point-of-view.

Het (in het geval van Being John Malkovich letterlijk) verlangen om in iemand anders hoofd te kijken vormde tot hiertoe de rode draad door Jonze’s oeuvre. Maar in Her zoekt de protagonist juist bescherming tegen de ondraaglijke lichtheid van het bestaan door zich in zichzelf te keren. Samantha helpt Theodore om zichzelf te herontdekken.

Virtuele gevoelens en de nieuwe tijd

Met zijn liefdesverhaal tussen een lichaam en een stem overstijgt Jonze het didactisch tegenoverelkaar stellen van menselijke onvolmaaktheid en technologische perfectie. Bovendien stelt Her op luchtige wijze relevante vragen. Zullen toestellen (met dank aan software) ooit gevoelens hebben? Hoe denkbaar is virtuele verliefdheid? Wat als op straat wandelen, een café bezoeken of werken geen sociale activiteiten meer zijn? Kunnen mens en technologie een amoureuze relatie ontwikkelen? Volstaat een stem om te bestaan? Leeft een filmpersonage zonder in beeld te komen? Worden operating systems en robots ooit burgers die zich integreren in de samenleving? Is intimiteit bedreigd? Kan je verliefd worden op je telefoon of alleen via sociale media leven?

Voor Spike Jonze is het stellen van deze vragen belangrijker dan ze beantwoorden. Zijn opzet is het wakker schudden van de toeschouwer. Naar het voorbeeld van zijn hoofdpersonage. Want Theodore Twormbly mag dan eenzaam, vervreemd en versuft zijn; hij is niet enkel toe aan gezelschap, begrip of liefde. Wat hij nodig heeft is een wake-up call en die krijgt hij. Samen met de kijker. Her waarschuwt voor een virtuele realiteit maar ook voor de reële samenleving. De ‘nieuwe tijd’ is immers gevaarlijk dichtbij.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in STREVEN, juli 2014)

HER

HER

Leave a comment