Vampierendrama Only Lovers Left Alive: De amour fou volgens Jim Jarmusch
ONLY LOVERS LEFT ALIVE
In zijn apocalyptische vampierenfilm Only Lovers Left Alive voert de Amerikaanse onafhankelijke cineast Jim Jarmusch onsterfelijke bohemiens op die met pijn en verbijstering kijken naar een op sterven na dode wereld. Een melancholische, tegelijk speelse en sombere, liefdesfilm als antwoord op de crisis.
“Liefde verandert niet van uur en dag maar zij volhardt tot aan het laatste zijn” leest Eve wanneer ze via ‘Air Lumière’ Adam ter hulp vliegt. De woorden zijn van Marlowe, een onsterfelijke schrijver en Eve’s mentor die fijntjes stelt “jij en je suicidaal romantische schurk kunnen niet zonder elkaar”. Vampierenwijsheid en een melancholische ode aan een eeuwigdurende amour fou.
Only Lovers Left Alive is het romantische eerbetoon van Jim Jarmusch (°1953) aan bohemiens, aan artistieke outsiders en eenzame avonturiers die op zoek gaan naar levensenergie en die de magie van literatuur (Eve) en muziek (Adam) koesteren. Vandaar dat zijn vampieren afwijken van de norm en nooit monsters worden.
ONLY LOVERS LEFT ALIVE
Sterker nog, het zijn de normale stervelingen die in de ogen van Jarmusch en zijn alter ego Adam zombies zijn geworden. Levende doden. Alleen mensen die van elkaar houden – zoals de vampieren met bijbelse namen die fungeren als protagonisten – blijven in leven.
Het is geen wonder dat de grootste dandy onder de Amerikaanse onafhankelijke cineasten uitpakt met een poëtisch amour fou-verhaal overgoten met een licht-rood sausje. Jarmusch heeft een hekel aan materialisme, wordt niet wild van actie en geweld, vertelt graag muzikale verhalen en zweert bij sfeer en spiritualiteit.
Vandaar zijn fascinatie voor genrefilms met een hoek af. Na de romantische komedie (Stranger than paradise), de gevangenisfilm (Down by law), de misdaadkomedie (Mystery Train), de mozaïekfilm (Night on Earth), de western (Dead Man), de muzikale komedie (Coffee and Cigarettes), het melodrama (Broken Flowers) en het misdaaddrama (The Limits of Control) moet de vampierenfilm er nu aan geloven.
Only Lovers Left Alive haalt wreedheid, bloeddorstigheid en woede uit het genre en voegt er elegantie, kunstzinnigheid en melancholie aan toe. “Ik vond het leuk om zelf een detail te verzinnen dat de vampieren typeert,” zegt Jarmusch, “een detail dat men nog niet gezien heeft. Zo heb ik bepaald dat ze systematisch handschoenen dragen wanneer ze niet in hun habitat zijn. Toegegeven, ik vond vooral dat het hen een coole uitstraling geeft”.
Eigenzinnigheid en onafhankelijkheid
Verder voegt Jarmusch ook wat in zijn ogen de essentie van de cinema is toe aan de mythe; met name de moeilijke existentiële zoektocht naar inzicht. Op dat vlak is Only Lovers Left Alive zowat zijn meest persoonlijke film sinds Ghost Dog: The way of the Samurai. Niet toevallig ook een film waarin Jarmusch ironie inruilt voor tragiek en waar personages outcasts worden niet door hun afkomst maar door hun affiniteit met subculturen.
ONLY LOVERS LEFT ALIVE
Dat is opmerkelijk want de laatste film van Jarmusch is ook de eerste waar hij moest afzien van bepaalde rechten om hem gefinancierd te krijgen. “Het wordt steeds ingewikkelder en moeilijker om onafhankelijke films te maken wanneer die niet beantwoorden aan de modellen die de geldschieters voor ogen hebben,” stelt de regisseur vast na een carrière van 34 jaar, “daarom duurde het zolang voor dit project, dat al acht jaar meegaat, gerealiseerd werd en daarom betaalde ik er ook zo’n hoge prijs voor”.
Die prijs situeert zich op financieel (rechten en opbrengsten) maar niet op inhoudelijk vlak. Vroege scenarioversies bevatten meer vampierengeweld maar naargelang producenten voor meer bloed pleitten, ging Jarmusch net de andere richting uit: “ik heb nog een uit mijn punkperiode stammende reflex om tegendraads te zijn en begon instinctief dat soort scènes te verwijderen”.
ONLY LOVERS LEFT ALIVE
Ook al omdat hij was gaan beseffen “dat ik geen horror- of monsterfilm wou maken maar een liefdesverhaal wou vertellen tussen twee mensen die toevallig vampieren zijn. En vampieren hebben in mijn ogen niets monsterlijk”.
Jim Jarmusch is een van de belangrijkste hedendaagse auteurs van de Amerikaan cinema en vooral ook een van de weinige onafhankelijke filmmakers die er al jarenlang in slaagt een vrij ruim publiek te bereiken met werk dat hij tot nu toe volledig controleerde. Wat betekende dat hij niet enkel ‘final cut‘ had bij elke film maar ook in het bezit bleef van zijn negatieven.
Daar kwam nu verandering in en alhoewel het enigszins geruststellend is dat hij een kwalitatief hoogstaande én persoonlijke film wist af te leveren onder deze omstandigheden, blijft het voor filmmakers die in hem een voorbeeld zien slecht nieuws. De auteur staat duidelijk onder druk.
Permanente vernieuwing
Jim Jarmusch groeide uit tot het archetype van de onafhankelijke Amerikaanse auteur met hippe, subtiele, grappige, gestileerde en spirituele films die hem het imago van visionair cineast gaven. Door te blijven weerstaan aan Hollywoods lokroep verwierf hij bovendien binnen de internationale filmwereld en in zijn New Yorkse artistieke biotoop het statuut van onafhankelijke geest.
ONLY LOVERS LEFT ALIVE
Terwijl cineasten Jarmusch gingen gebruiken als icoon projecteerde de New Yorkse kunstwereld zijn bohemien-idealen in deze regisseur met muzikale vrienden, een stijlvolle cool en rockster looks. Voor Europese cinefielen groeide Jarmusch dan weer uit tot een symbool van creativiteit en verzet tegen mainstream cinema.
Veel lof en roem, maar de cineast die debuteerde met het meaning of life drama Permanent Vacation verviel nooit in zelfgenoegzaamheid. Hij bleef vernieuwing hoog in het vaandel voeren. Zo verbaasde hij na het routineuze Night on Earth met de gedurfde anti-western Dead Man en pakt hij na het luchtige, speelse Broken Flowers uit met het komische maar sombere Only Lovers Left Alive.
Een film over vampieren die geen vampierenfilm is. Er wordt niet gejaagd op slachtoffers, er is geen spanning en er zijn bijna geen moorden. Het dierlijke element van de vampier interesseert Jarmusch duidelijk niet. Wat hem boeit is de onsterfelijkheid van de vampier.
Een toestand die hij meteen linkt aan de tijd. Aan een eeuwigheid die niet in beweging is. De tijd gaat niet vooruit maar staat ook niet stil, het is een opeenstapeling van momenten. De vampieren hebben niets te verwachten terwijl al wat ze kunnen doen net wachten is. Het is die uitzichtloosheid en eeuwige herhaling die zorgen voor tragiek.
Naast besmet bloed vormen depressie en melancholie de grootste bedreigingen voor de vampieren van Jarmusch. Samen met apathie en berusting. De regisseur die zweert bij permanente vernieuwing gelooft ook in de nood aan een spirituele dynamiek. De geest dient gestimuleerd te blijven en mag niet in een vicieuze cirkel blijven draaien.
Only Lovers Left Alive heeft ook wat van het portret van een generatie, de generatie van zestiger Jarmusch die met ontzetting kijkt naar een wereld in crisis waarin hun idealen vechten om te overleven. De visuele en muzikale trip die Jarmusch centreert rond twee bohemien-outsiders is apocalyptisch.
ONLY LOVERS LEFT ALIVE
We zijn getuige van de ineenstorting van een beschaving. En van de strijd tussen hoop en doemdenken. Deze eigenzinnige vampieren-liefdesverhaal mag dan komisch zijn, de kijk op de wereld blijft kritisch. Onafhankelijkheid is nooit vrijblijvend bij Jarmusch.
De ruïnen van Detroit en Tanger
Only Lovers Left Alive opent met de bewegingsloze lichamen – met geopende armen en benen op sofa of bed liggend – van Adam en Eve waarrond de camera cirkelt. “Ik hou ervan om verhalen visueel te vertellen,” zegt Jarmusch, “ik wil de kosmische bewegingen doen aansluiten op de rotatie van een plaat of een dans”.
Op deze muzikaal-visuele wijze introduceert Jarmusch ons in een wereld waar de geschiedenis een circulaire opeenvolging (en herhaling) van lichtjes gevarieerde gebeurtenissen is. Tegelijk wordt het bestaan van de vampieren ook een soort roes.
De vampieren Adam en Eve blijken door hun ervaring blasé geworden. Hij, een rockster die kampt met een mal de vivre, leeft teruggetrokken in een woning die lijkt op een opnamestudio uit de jaren zeventig. Zij, een koele esthete die in sneltreinvaart boeken verslindt, begeeft zich wel naar buiten om in café ‘Duizend en een Nacht’ kwaliteitsbloed te ontvangen van haar dealer en mentor Marlowe.
ONLY LOVERS LEFT ALIVE
Mensen dringen amper door tot de leefwereld van de gecultiveerde vampieren. Adam krijgt geregeld bezoek van Ian, een jongeman die hem vintage gitaren en houten kogels bezorgt en een brug wil slaan naar de fans die hopen een glimp op te vangen van hun idool. Terwijl cafébaas Bilal over Eve en haar anonimiteit waakt: “Ik bescherm Marlowe’s geheimen en ook die van jou”.
De vampieren blijken sedentair. De gothic lovers Adam en Eve zijn dolende zielen die niet langer rondzwerven omdat reizen te slopend blijkt. Eve verschuilt zich in de doolhof Tanger, Adam sluit zich op in een Victoriaans huis in Detroit dat hij enkel ’s nachts verlaat om door een desolate stad te rijden.
Beide locaties zijn belangrijk. Detroit is een stad met een muzikaal verleden maar het is ook door de economische crisis een moderne ghost town geworden, een bloedloze stad waar the undead zich thuisvoelen. “Everybody left” verzucht Adam. Tanger is dan weer een toevluchtsoord, een vrijhaven voor artistieke geesten die buiten de samenleving willen leven.
Beide locaties zijn fascinerende, lichtjes mysterieuze, ruïnen die we samen met de vampieren ’s nachts bezoeken waardoor schaduwen en contrasten een spel opvoeren met het zichtbare en onzichtbare. Ze weerspiegelen ook de persoonlijkheid van de personages.
Detroit is zoals Adam verbonden met isolement, verval en tristesse. Het is een rijk in verval. Een postapocalyptisch universum. Maar er is ook een stimulerende muzikale traditie (Adam rijdt langs het geboortehuis van Jack White) die blijft voortleven en de hoop die men kan vinden in het groen dat binnendringt in het betonlandschap.
Tanger is een kruispunt van culturen, een stad met dezelfde open geest als Eve. Een thuis voor ‘vreemde’ en marginale mensen waar plaats is voor decadentie en geestesverruiming. Met hasj als een roesmiddel dat een equivalent is voor het bloed dat Eve en Marlowe drinken als een delicatesse. Drift maakt plaats voor genot.
ONLY LOVERS LEFT ALIVE
Zowel Detroit als Tanger zijn ruïnen die verwijzen naar het verleden (naar de crisis) maar ook naar de toekomst. Een postkapitalistische toekomst zonder materialisme en vervreemding. Maar met de immense artistieke kennis van de geliefden en in een wereld naar het model van de androgyne Eve, niet helemaal mannelijk maar ook niet helemaal vrouwelijk.
Het is trouwens Eve die kan bogen op een aanstekelijk optimisme. Wanneer Adam lamenteert dat een oude bioscoop-concertzaal nu een parkeerplaats is, sust ze hem met de belofte “deze plaats zal herrijzen”.
Het liefdesverhaal van twee outsiders
Only Lovers Left Alive legt de vinger op malaises (vervreemding, existentiële twijfel, economische crisis) maar is ook een romantische ode aan geliefden die niet met maar ook niet zonder elkaar kunnen leven. Junkies die gescheiden leven – niet in het paradijs maar ook niet in de hel – tot Eve merkt dat Adam wel bijzonder depressief en morbide is.
Ze vliegt van Tanger naar Detroit om hem “bloed op een stokje” en een preek te geven: “Hoe kan je zolang geleefd hebben zonder het te begrijpen. Deze zelfobsessie is een verspilling van leven”. Terwijl er in de ogen van de optimistische Eve heel wat is om voor te leven: “het appreciëren van de natuur, goedhartigheid en dansen”.
De manische (Eve) en de depressieve vampier (Adam) zijn antipoden die een dualisme in de tijdsgeest (opwinding versus fatalisme) weerspiegelen. Ondanks korte flitsen van genot is de bloedzucht van deze outsiders een kwelling, een zoektocht naar zuiverende literaire of muzikale ervaring.
Kunst kan de wereld niet redden, maar zorgt wel voor het nodige levensbloed. Jarmusch dompelt ons onder in een melancholische roes met een portie poëzie, een tikkeltje drama (Eve’s zus Ava introduceert het gevaar), een snuifje ernst en een dosis humor.
One-liners zoals “Je dronk Ian!” (wanneer een slachtoffer naast een vampier wordt aangetroffen) en “Dat was behoorlijk visueel” (wanneer een lijk transformeert) ontmijnen het drama en de gruwel. Terwijl discussies over sterfelijkheid en het vermogen van de mens om zijn planeet naar de verdoemenis te helpen gevolgd worden door hilarische dialogen zoals “heb je Eddie Cochran ècht live zien spelen” “ja, op YouTube”.
ONLY LOVERS LEFT ALIVE
Jarmusch maakt zich ook vrolijk over het fetisjisme van zijn dandy’s en de clichés van het genre; de gewoonte van Adam en Eve om ’s nachts rond te lopen met donkere zonnebrillen is even stijlvol als ridicuul. Hij steekt ook de draak met hun angst voor besmet bloed en de vlotheid waarmee ze mobiele telefoons hanteren.
Maar de humor van Jarmusch bevat ook poëzie. Zo antwoordt Adam met “ik denk het, ik heb het gedroomd” op Eve’s vraag “heb je mijn bericht gehad?”. En verzucht Marlowe “ik werd geacht dood te zijn en nu zal ik dat eindelijk ook zijn” wanneer hij niet langer enkel zijn leven maar ook zijn dood kan kiezen.
Naast poëzie bevat de humor ook ernst. Jarmusch neemt de verdediging op van al wie, dichters en kunstenaars op kop, buiten de maatschappij leeft. En Only Lovers Left Alive is ook een aanklacht tegen een wereld die in onevenwicht is geraakt en die mensen uit balans haalt.
Toch wordt het nooit een cerebrale film. Een muzikaal ritme en bevreemdende beelden creëren een roes; brengen de kijker in vervoering met het meeslepende avontuur van nachtraven en de liefde die hen bindt. Only Lovers Left Alive is emotionele cinema zonder sentimenteel te worden.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, 26 februari 2014, Jim Jarmusch)
ONLY LOVERS LEFT ALIVE