Bong Joon-ho’s Snowpiercer: Klassenstrijd in een sneltrein
SNOWPIERCER
Met de allegorische sciencefiction actiefilm ‘Snowpiercer’ zet de Zuid-Koreaanse cineast Bong Joon-ho ons op onderhoudende wijze aan het denken. De klassenstrijd blijkt de ecologische Apocalyps te hebben overleefd en leidt tot een explosief conflict in trein die rond een onleefbaar geworden aarde cirkelt. De rijdende gesloten wereld is het toneel van verzet en onderdrukking.
Het is opmerkelijk dat de politiek-geladen film niet langer het exclusieve terrein van de arthouse cinema is. Voor elke 12 Years a Slave zijn er meerdere commerciële mainstream films met een – weliswaar vaak onderliggende – politieke boodschap.
Hits in het commerciële circuit zoals Elysium, The Purge en The Lego Movie spelen via een met de popcultuur verbonden verhaal in op de heersende malaise en de diepgewortelde angsten verbonden met de crisis.
Subversieve blokjes
In de satirische animatiefilm The Lego Movie wordt een sociale revolutie ontketend in een totalitaire samenleving waar de repressie van politie en overheid niet kan beletten dat de als poppen behandelde mensen een kritisch bewustzijn bereiken.
Het verzet krijgt daarbij een hoog Occupy-gehalte en het smiley-gezicht van protagonist Emmet is een variant van het iconische Guy Fawkes-masker. De buitengewone ‘doorsneemens’ Emmet wordt (toegegeven, ongewild) een subversieve held.
SNOWPIERCER
In sombere openingsscènes wordt het kapitalisme een helse nachtmerrie die smeekt om verzet. De eeuwig lachende bouwvakker Emmet en zijn collega’s worden zodanig gehersenspoeld dat ze het oorwormliedje “alles is fantastisch, alles is cool!” automatisch meebrullen.
Conformisme is de regel in een fascistisch rijk gerund door een Lord Business die de ‘meesterbouwers’ heeft uitgeschakeld en plannen smeedt om de status quo te ‘verlijmen’. De dictator is als de dood voor chaos (lees: rebellie) en omdat hij inertie prefereert wil Lord Business de lego-mensen ook hun illusie van bewegingsvrijheid afnemen.
Dat de malaise zo groot is dat opstandigheid de enige optie is, blijkt uit de even donkere als hilarische beginscène. In een mix van Brazil en Groundhog Day (onderdrukking gebouwd op herhaling) blijkt de normale dag van een doorsnee Lego-mens een nooit-eindigende nachtmerrie.
De revolutie komt niet helemaal uit de verf in The Lego Movie – een finale twist maakt er een ouder-kind overleveringsverhaal van – maar zelden werden vervreemding en uitbuiting zo treffend geïllustreerd in een multiplex film.
Ken je plaats, blijf op je plaats
De Zuid-Koreaan Bong Joon-ho – regisseur van de thriller Memories of Murder, de monsterfilm The Host en het misdaaddrama Mother – levert met zijn eerste ‘Amerikaanse’ productie een blockbuster af die spectaculair, sfeervol, opwindend én politiek geladen is.
SNOWPIERCER
Het verhaal van het apocalyptisch actiedrama Snowpiercer is losjes gebaseerd op de Franse strip ‘Le Transperceneige’ van Jean-Marc Rochette & Jacques Lob en speelt in een dystopische toekomst waar na een klimaatramp de overgebleven aardbewoners opgesloten zitten in een constant rond de aarde sporende trein.
De (sinds 17 jaar) rijdende gevangenis die steeds in beweging blijft en nergens heengaat wordt in dit allegorisch sciencefictionverhaal over levensgevaar en hergeboorte bevolkt met passagiers verwikkeld in een permanente overlevingsstrijd.
Terwijl buiten een nieuw ijstijdperk is ingetreden verloopt binnen het leven immers sterk hiërarchisch. De armen (letterlijk een lompenproletariaat) wonen in de achterste wagon in erbarmelijke omstandigheden (“visueel wou ik de staart van de trein doen ogen als een concentratiekamp” zegt Bong Joon-ho) terwijl de rijken – en de enigmatische heerser Wilford (rol van Ed Harris) – vooraan in grote luxe baden.
SNOWPIERCER
Geregeld zakken gewapende wachters, geleid door een groteske en genadeloze “Know your place! Keep your place!” roepende ‘lerares’ (rol van Tilda Swinton), naar de staart van de trein af om kinderen met geweld te scheiden van hun ouders. Ze worden afgevoerd naar een mysterieuze bestemming vooraan in de trein waar ze een nieuwe invulling geven aan het begrip ‘kinderarbeid’.
Omdat de ongelijkheid zo groot is blijft de met repressie bewaakte sociale vrede fragiel. Tot een mysterieuze, vastbesloten man (rol van Chris Evans) op aansporen van een oude wijze man (John Hurt) en met de hulp van een ex-veiligheidsagent (Song Kang-ho) een revolutie ontketent. Samen met zijn medestanders rukt hij op door de trein, wat leidt tot geweld en verrassingen.
Geen superhelden aan boord
Bij regisseur Bong Joon-ho zijn er geen superhelden te bekennen. Na de onbekwame agent (Memories of Murder), de machteloze vader (The Host) en de wanhopige moeder (Mother) is Curtis opnieuw geen klassieke held maar een getraumatiseerd man gedreven door schuld- en schaamtegevoelens.
De gevoerde strijd is evenmin zo rechtlijnig als de horizontale vooruitgang door de trein doet vermoeden. De protagonisten blijken egoïstische motivaties te hebben (verbonden met het verleden, verslaving of macht) en cynische manipulaties zorgen ervoor dat een rechtvaardig streven gerecupereerd wordt om het systeem in leven te houden.
SNOWPIERCER
De les blijkt dat echte bevrijding pas mogelijk is wanneer men ‘out of the box’ durft denken en investeert in een radicale uitbraak. Kortom, wanneer hoop in de plaats komt van haat. En bekentenissen leiden tot inzichten.
Een en ander gaat gepaard met gevechten en geweld maar hoe verder de held vordert in de trein, hoe meer ideeën gaan primeren op actie. De uiteindelijke confrontatie in de machinekamer wordt daardoor een mentaal duel tussen Curtis en Wilford.
Dystopie op wielen
Snowpiercer is een fraaie en complexe metafoor over de werking van een totalitaire staat (en de mechanismen van uitbuiting en vervreemding) en bovendien een visuele triomf. Bong Joon-ho gebruikt de ruimte (de treincompartimenten) en de beweging (de trein boort zich door een sneeuwlandschap) perfect, choreografeert op sublieme wijze de gewelddadige gevechten (met als hoogtepunt een ballet in het duister), injecteert de nodige humor en serveert de gruwel ijskoud.
De trein is een heus personage. Het is een sneltrein naar de ondergang van de beschaving die passeert via de stationetjes miserie, repressie en revolte. Maar het is ook een levend wezen; een moederfiguur (zoals het monster van The Host en de oermoeder van Mother) die kinderen tot leven brengt om ze daarna te verscheuren.
Op allegorische wijze wordt de samenleving via de trein een wreed controle-organisme dat individuën uitbuit en manipuleert. De microkosmos (de trein) weerspiegelt de macrokosmos (de beschaving) en het lot van de grote groep (de achteraan gehouden 99%) kan enkel veranderen wanneer de status quo doorbroken wordt waardoor de machtshebbers (de 1%) aan het wankelen gaan.
SNOWPIERCER
Die omslag gebeurt wanneer de onderdrukten hun eigen ambivalentie – enerzijds willen ze het systeem dat hen onderdrukt vernietigen, anderzijds willen ze ook profiteren van de weelde waarin hun hedonistische onderdrukkers baden – overwinnen en zowel walging als woede gaan overheersen.
Maar verzet en rebellie blijken niet makkelijk, de revolutionaire held dreigt door het systeem herleid te worden tot een nuttige idioot die het dat hij wil omverwerpen systeem juist verstevigt. Een veel kritischer bewustzijn blijkt nodig om voor een fundamentele omwenteling te zorgen. Daarvoor moeten de revolutionairen buiten de logica van de trein denken. En de beweging stoppen, de angst verdwijnen.
De leugen als systeem
“Snowpiercer draait rond het idee van de politieke leugen,” stelt Bong Joon-ho, “wanneer een systeem ten einde loopt, wanneer het voorbijgestreefd is en mensen onderdrukt, worden er allerlei sprookjes en fabels verzonnen om de machthebbers kunstmatig op hun plaats te houden”.
De symboliek is duidelijk: “Hier wordt de eeuwig bewegende motor een religie maar omdat de onderdelen verslijten en niet vervangen kunnen worden moeten zowel die tekortkomingen als de gruwelijke oplossingen gecamoufleerd worden”.
SNOWPIERCER
Snowpiercer is kauwgom voor de ogen – entertainend spektakel met absurde humor en gewelddadige balletten – maar ook Brechtiaanse sciencefiction. Bong Jong-ho vertelt op stripachtige wijze een verhaal waarin blijkt dat de klassenstrijd de apocalyps overleeft. De tegenstelling rijk-arm is bovendien onlosmakelijk verbonden met de malaise. Met het onrecht, de crisis en het conflict.
Niet toevallig leverde dat problemen op met de Amerikaanse verdeler, The Weinstein Company, die Snowpiercer te pessimistisch en radicaal vond en zo’n 20 minuten liet verwijderen om er een meer traditionele actiefilm van te maken. Gelukkig krijgt de rest van de wereld de director’s cut van deze poëtische politieke film.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, 19 maart 2014:Snowpiercer )
SNOWPIERCER