Documentaire ‘Merchants of Doubt’: Twijfel zaaien met desinformatie

feb 2, 2016   //   by Ivo De Kock   //   documentaire, film, genre  //  No Comments
Merchants of doubt

MERCHANTS OF DOUBT: Creëer twijfel

Nadat hij in Food, Inc. afrekende met de machtsconcentratie in de Amerikaanse voedingsindustrie, richt documentairemaker Robert Kenner in Merchants of Doubt zijn pijlen op de Amerikaanse ‘spin’ industrie. Geïnspireerd door het gelijknamige boek van Naomi Oreskes en Erik Conway ontmaskert hij in zijn satirische documentaire de pseudo-specialisten die door twijfel te zaaien over klimaatopwarming politieke actie trachten af te remmen. Handelaars in twijfel die vroeger de tabaksindustrie hielpen en nu de belangen van de fossiele brandstofindustrie dienen.

Chacing Ice (Jeff Orlowski), An Inconvenient Truth (Davis Guggenheim), The 11th Hour (Leila & Nadia Connors), The Age of Stupid (Franny Armstrong), Trading on Thin Air (Susan Kucera), Meat the Truth (Karen Soeters), … De documentaires over klimaatverandering zijn haast niet meer te tellen. Maar Merchants of Doubt is de eerste die nadrukkelijk focust op de PR-machine van de klimaatontkenners.

Tien jaar na Jason Reitmans briljante satire Thank You For Smoking, waar Aaron Eckhart een lobbyist speelt die met leugens en desinformatie de tabaksindustrie verdedigt, ontmaskert Robert Kenner in Merchants of Doubt (2014, 96′) de twijfelzaaiers en hun tactieken ten dienste van de tabaks-, farmaceutische en olie-industrie. Na Food, Inc. opnieuw een documentaire die argumenten koppelt aan humor, stijl aan inhoud.

Documentaires met diepgang

Regisseur en producent Robert Kenner heeft als documentairemaker een stevige reputatie verworven via de muziekdocumentaire The Road to Memphis (over blueslegende B.B. King) en onthullende documentaires zoals Two Days in October en Food, Inc..

Twee themadocumentaires die handelen over respectievelijk sleutelmomenten in het Vietnamconflict en de trend naar monopolievorming in de voedingsindustrie en daarbij focussen op de relatie tussen realiteit en perceptie.

Vooral Food, Inc. maakte indruk en deed volgens Variety “voor de supermarkt wat Jaws deed voor het strand”. Ondanks de ernst van de situatie – het wordt duidelijk dat de voedingsindustrie niet echt begaan is met de gezondheid van consumenten, laat staan met ecologische bekommernissen – slaagt Kenner erin een luchtige en komische toon aan te houden.

Die krachttoer herhaalt hij met Merchants of Doubt, een satirische kijk op hoe een geheimzinnige groep dubieuze specialisten zichzelf als wetenschappelijke autoriteiten profileren met als doel via de media twijfel te zaaien ten dienste van economische belangen. Waarbij de vroegere opdrachtgevers (de tabaksindustrie) ingeruild worden voor nieuwe machten (petrochemische en farmaceutische multinationals).

Goochelen met feiten en leugens

Merchants of Doubt is een documentaire die zich richt tot zowel overtuigden (activisten die de strijd tegen klimaatwijziging op de agenda willen zetten) als tot mensen die nog niet helemaal geloven in climate change en de rol die menselijke activiteiten daarbij spelen. Robert Kenner wil beiden wijzen op het bestaan van een netwerk van professionele twijfelzaaiers, feitenverhullers en psuedowetenschappers die het debat over global warming willen verstoren.

Alles begon toen tijdens nabesprekingen van Food, Inc. Kenner vaststelde dat sommige reacties heel bizar waren.“Toen ik Food, Inc. voorstelde en het concept van gecloned voedsel ter sprake kwam zei iemand ‘we denken niet dat het in het publieke belang is dat mensen weten wat dit is’”, zou Kenner in Toronto zeggen,

“Ik vond dit heel vreemd en vroeg me af wie dit soort dingen zei. Zo ontdekte ik dat er belangengroepen actief waren die als opdracht hadden om te beletten dat we zouden weten wat er in voedsel zit. Dat vond ik interessant en zo ontstond het idee voor Merchants of Doubt”.

In een visueel sterke openingsscène trekt Kenner meteen een parallel tussen de briljante desinformatie campagne van de twijfelzaaiers – die angsten omtrent de economische gevolgen van klimaatactie voeden en kunstmatig het ‘debat’ levendig trachten te houden terwijl de consensus omtrent de klimaatwijziging duidelijk is – en de kaarttrucs van een goochelaar.

De regisseur erkent de vaardigheden (lees: het talent om te misleiden) van de goochelaars in dienst van de multinationals maar koppelt er meteen een morele veroordeling aan. “Ik voel het aan als een belediging wanneer de vaardigheden die ik gebruik to make an honest living,” zegt goochelaar Jamy Ian Swiss,”aangewend worden om dingen te verdraaien en vervormen; om mensen te manipuleren en hun kijk op de realiteit en hoe de wereld in elkaar zit te veranderen”.

Kenner laat historici Naomi Oreskes en Erik M. Conway, de auteurs van het uit 2010 daterende boek ‘Merchants of Doubt’, meteen aan het woord om aan te stippen hoe de geschiedenis zich herhaalt. De technieken die de tabaksindustrie gebruikte om de link tussen roken en kanker te betwisten, worden immers ook toegepast door de fossiele brandstoflobby om de link tussen industriële uitstoot en klimaatwijziging in vraag te stellen.

Merchants of doubt 2

MERCHANTS OF DOUBT: Een lange traditie

Twijfel zaaien als job

Door terug te gaan naar de ondertussen verloren strijd van de tabaksindustrie om via desinformatie wetenschappelijk onderzoek dat roken ongezond is in twijfel te trekken wordt duidelijk dat er gewerkt werd met een playbook – een lijst met tactieken die helpen om twijfel te zaaien – die moeiteloos naar een andere context kon worden overgeheveld.

Het illustreert natuurlijk ook hoe cynisch de twijfelzaaiers toen waren en nu nog zijn. Wat te denken van de topman van Philip Morris Helmut Wakeham die stelt er van overtuigd te zijn “dat wanneer het bedrijf in zijn geheel overtuigd was geweest dat sigaretten schadelijk waren we ze niet gemaakt hadden. We’re a very moralistic company”.

Regisseur Kenner interviewt een reeks experten, onderzoeksjournalisten en betrokkenen. Waaronder twee mensen die aanvankelijk tot het kamp van de klimaatontkenners behoorden maar zich door de feiten (“the data” zeggen ze) lieten overtuigen. Zij trachten nu de boodschap over te brengen bij de hen erg bekende groep ‘niet overtuigden’.

Een van hen, Michael Shermer van Skeptics Society, benadrukt dat het “niet gaat om de wetenschap, het gaat om een trouw teamlid te zijn, de leden van mijn stam te tonen dat ze op me kunnen rekenen”. Dat ervaart hij aan de lijve bij een discussie met fervente klimaatontkenners die geen argumenten aanvoeren maar gewoon woedend worden bij het idee dat hun way of life in vraag wordt gesteld.

Van kennis naar actie

De wetenschappers die aan het woord komen beseffen dat hun aanvankelijk idee – wanneer mensen de feiten krijgen zullen ze actie eisen – wat naïef was. Het volstond niet om via onderzoek informatie te verwerven, ze dienden ook te anticiperen op wat de twijfelzaaiers aan desinformatie zouden verspreiden.

Bovendien ontdekten ze dat wetenschappers wel over kennis kunnen beschikken maar daarom nog niet meteen goede communicatoren zijn. Zeker wanneer de ontkenners een legertje aan professionals inschakelen die geen tegenargumenten ontwikkelen maar twijfel zaaien. “We weten het niet echt” klinkt het.

Langzaam beginnen de onderzoekers het echter te leren en reageren ze op retorische vragen van ontkenners naar meer bewijzen door ze letterlijk met rapporten te bekogelen. Een beeld zegt soms meer dan duizend woorden of argumenten.

Kenner wisselt beelden van het toneelstukje dat Fox journalisten en valse specialisten opvoeren met interviews van echte experten, archiefbeelden, grafieken en heftige discussies tijdens conferenties terwijl de toelichting bij kaarttrucs fungeren als metaforische rode draad.

Achter de schermen

Het wordt snel duidelijk dat er bedrog en misleiding in het spel zijn. Er zijn vervalste petities getekend door wetenschappers die niet geloven in klimaatopwarming, onafhankelijke denktanken blijken gefinancierd door multinationals, wetenschappers zijn letterlijk in dienst van de industrie en zogenaamde experts geven toe dat ze tegenstanders stalken (Marc Morano bekent een e-mail campagne om een tegenstander te destabiliseren) en enkel twijfel in stand willen houden.

Volgens Kenner zijn deze handelaars als de dood voor de waarheid. Want wanneer die gekend is zal de druk om er ook iets aan te doen onhoudbaar worden. Het doel van de merchants of doubt is niet het onmogelijke (het winnen van het debat) realiseren maar wel het mogelijke waarmaken: de illusie van een debat creëren en in stand houden, zodat de eindconclusie en de daarmee verbonden oproep tot actie zo lang mogelijk uitgesteld wordt.

Hoe dat gebeurt wordt via de aanpak van de tabaksindustrie duidelijk gemaakt. Wetenschappelijke studies die de link tussen roken en kanker aangaven werden verborgen gehouden en eventuele maatregelen werden gepresenteerd als aantasting van de individuele vrijheid. Parallel werd de angst verlegd van de sigaret naar externe zaken zoals ontvlambare matrassen.

Onderzoeksjournaliste Patricia Callahan vertelt hoe chirurg David Heimbach rechtszaken afdweilde met verzonnen verhalen van door brand verminkte baby’s. Terwijl de professionele ontkenner Myron Ebell toegeeft dat de indruk gewekt moet worden dat het wetenschappelijk debat over klimaatwijziging nog helemaal open ligt omdat het anders over actie zou moeten gaan.

Optimisme en engagement

De parallel tussen wat de handelaars in twijfel voor de tabaksindustrie deden en wat ze nu m.b.t. klimaatverwarming doen steekt op satirische wijze de draak met het cynisme van de handelaars in twijfel maar zorgt ook voor een optimistische conclusie. De tabaksindustrie heeft verloren en de klimaatontkenners zullen uiteindelijk ook verliezen luidt het in Merchants of Doubt.

De held van Kenner is dan ook geen progressieve activist maar een voormalig Republikeins congreslid uit South Carolina dat zijn zitje verloor omdat hij zijn standpunt over klimaatwijziging wijzigde. Bob Inglis is een sympathiek man die overtuigd werd door de feiten en zich moreel verplicht voelt om een onpopulaire boodschap te brengen aan zijn voormalige medestanders. Ook al beschadigd hij zichzelf hierdoor.

“Er zijn meer en meer mensen die hun conservatief gedachtegoed niet willen verloochenen maar die evenmin de wetenschap willen ontkennen,” zei Robert Kenner toen hij Merchants of Doubt in Toronto voorstelde, “zoals Bob Inglis zegt is het conservatief om de realiteit te aanvaarden en dan oplossingen uit te werken. Bob zal niet pleiten voor een ingrijpende overheid maar de oplossingen overlaten aan de zakenwereld. Maar wat hij niet wil doen is het probleem ontkennen”.

Het idealisme van deze door de Tea Party geviseerde conservatieve politicus kenmerkt ook de meer liberale auteurs van het boek dat Kenner inspireerde. Oreskes en Conway reageren op haatmail en doodsbedreigingen door in de tegenaanval te gaan en hun belagers te ontmaskeren. Waar opnieuw dezelfde belangenorganisaties aan de touwtjes blijken te trekken.

Zijdelings geeft Kenner ook aan dat de Amerikaanse opinie aan het wijzigen is. De perceptie van klimaatwijziging is door stormen, branden en langdurige droogtes aan het veranderen; de publieke opinie legt daarbij steeds meer verbanden terwijl een propere energie economie niet langer tot het domein van de sciencefiction behoort.

Fijntjes wijst Kenner ook op de tegenstrijdigheden van het conservatieve denken: “De regering doet eigenlijk wat de conservatieven niet willen: het subsidiëren van industrie. De voedingsindustrie die in Food, Inc. aan bod kwam en de olie-industrie waar het in Merchants of Doubt over gaat”.

De spektakelmaatschappij

Kenner klinkt dus hoopvol wanneer het over verandering gaat De schaduwzijde is dat het Amerikaanse publiek spektakel verkiest boven wetenschap waardoor de handelaars in twijfel niet enkel efficiënt maar ook aantrekkelijk blijven. Zelfs Kenner verstrengelt bewondering en afkeer, fascinatie en afschuw.

De goochelaars van het ontkennerskamp zijn bedriegers maar het zijn sympathieke bedriegers. Showbeesten eigenlijk. Net zoals slimme rovers (Ocean’s Eleven) of behendige spionnen (Mission Impossible, The Man from U.N.C.L.E.). Het enige wat hen kan verweten worden is dat ze er niet eerlijk over zijn. Dat de goochelaars ontkennen dat ze goochelaars zijn en hun act een illusie.

Daar trapt Merchants of Doubt misschien een beetje in de val van zijn onderwerp. Glamour en vakmanschap maken de handelaars in twijfel ‘sexy’ en hun activiteit fascinerend waardoor de documentaire wat verliefd wordt op zijn protagonisten.

Terwijl het zelfbewustzijn van de merchants of doubt niet echt relevant is. Het gaat er niet om of deze, vervangbare, con artists toegeven dat ze een illusie creëren maar hoe ze fungeren als vervormende spiegels die het grotere geheel, het volledige spiegelpaleis, in stand houden.

 

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, 2 oktober 2015, link: Merchants of Doubt )

‘Merchants of Doubt’ wordt op Blu-ray en dvd verdeeld door Sony Pictures Classics. Extra’s: audiocommentaar, verwijderde scènes, documentaire over de vertoning op het Toronto International Film Festival.

Merchants of doubt 3

MERCHANTS OF DOUBT: Strijdvaardige conservatieve politicus

Leave a comment