Found Footage documentaire Grizzly Man: beresterke Werner Herzog
GRIZZLY MAN: Timothy Treadwell bij de beren
Met ‘gevonden beeldmateriaal’ maakte Werner Herzog een dramatische documentaire over een geestesverwant van Brian Sweeney Fitzgerald, de man die in Fitzcarraldo (1982) een opera in de jungle wil bouwen. ‘Grizzly Man’ Timothy Treadwell is een Amerikaans natuuractivist met een overzadigbare passie voor wilde beren die tijdens zijn 13de zomer in Alaska door eentje van hen werd opgepeuzeld.
Waar ligt de grens van feiten en waar begint de waarheid?” vroeg Werner Herzog zich af n.a.v. zijn rol in de valse documentaire Incident at Loch Ness van Zack Penn, “waarheid gaat veel dieper dan een feit. En hoe bereik je het, hoe vind je de diepere lagen van waarheid?”. Ook Grizzly Man lijkt wel een hybride doc, een versmelting van documentaire (natuur)beelden met een fictieverhaal dat draait rond een larger than life personage.
Als grap van een visionair filmmaker, gefascineerd door waanzin, door de gekte van echte en fictieve personages in buitengewone situaties (Aguirre der Zorn Gottes, Jeder für sich und Gott gegen Alle, FItzcarraldo). Een barokke cineast die de jongste jaren realisme en surrealisme verstrengelt in documentaires (Wheel of Time, The White Diamond, The Wild Blue Yonder) en zijn speelfilm Rescue Dawn baseert op het ware verhaal van de eigen doc Little Dieter Needs to Fly.
Werner Herzog neemt de kijker mee naar een zone waar waarheid en leugen, waanzin en normaliteit, niet meer te onderscheiden zijn. Zo lijkt Grizzly Man een hilarische versie van Last Days en de Amerikaanse natuuractivist Timothy Treadwell het prototype van een Herzog-protagonist. Een autodesctructieve eenzaat met persoonlijke demonen, een mysterieus verleden en romantische ideeën. Een paranoide mythomaan met een wilde passie voor wilde beren die hij wil beschermen en filmen in Alaska’s Katmai National Park.
Dertien zomers lang leeft hij tussen zijn geliefde beren tot duidelijk wordt dat voor hen liefde door de maag gaat. De held die als voedsel eindig is het ideale slachtoffer vaoor Herzog en zijn extreme verhalen vol dodelijke gevaren en gevaarlijke gekken. Alleen, dit is géén absurde zelfparodie maar wèl een waargebeurd verhaal. Verteld via ‘gevonden materiaal’, ruim 100 uur door Treadwell zelf geschoten beelden, en interviews van Herzog. Het leven, de dood en het filmwerk van een man die zich “een vriendelijke krijger” noemt, kruist postuum het pad van een cineast die zich als “filmsoldaat” omschrijft.
In het begin van Grizzly Man vertelt een piloot dat ze “vier vuilzakken menselijke resten” hadden gehaald uit de beer die Timothy Treadwell en zijn vriendin Amie Hugeunard opat. Verder in de documentaire neemt Treadwell uitwerpselen van grizzly ‘Wendy’ in de hand. “Het is nog warm, het was in haar!” klinkt het met bewonderende verwondering. Herzog en Treadwell delen een fascinatie voor het macabere en scatalogishe. Het tastbare is voor hen verbonden met het spirituele. Meer nog, in zijn streven een relatie op te bouwen met de beren was hij zich gaan beschouwen “als een van hen”.
GRIZZLY MAN: Met Timmie de vos.
Voor Treadwell was het “nergens ter wereld gevaarlijker en opwindender dan in de Grizzly Maze. Probeer hier te kamperen zoals ik en je zal sterven!”. En: “ik ben gewoon ànders. Ik hou genoeg van de beren om te overleven. Dit is mijn leven, mijn land”. Getuigenissen die Treadwell zelf vastlegde. Want de laatste 5jaar van de 13 die de mislukte acteur (hij greep nipt naast een rol in Cheers) bij de beren doorbracht nam hij een camera mee. Om de beren, het landschap én zichzelf vast te leggen.
De ex-alcoholist gebruikte dit visueel dagboek om zijn ven naar een hoger niveau te tillen. Wat Herzog interesseert in het beeldmateriaal is niet de biologische dimensie (op de korrel genomen door wetenschapslui) maar wel het menselijke aspect. Voor Herzog is Treadwell een Icarus-figuur, een megalomane held die de eigen val veroorzaakt. “Er was iets groots in hem,” stelt Herzog, “het inzicht dat we via Treadwell verwerven in onze eigen natuur is verbazingwekkend. Dit is géén film over de wilde natuur maar over het innerlijke van de mens. Je ziet dat zelden op een scherm met zo’n diepgang, virtuositeit en openhartigheid”.
Daarom portreteert hij Treadwell niet als een krankzinnige, “al waren er tekens die wezen op paranoia, maar bij in extreem isolement levende mensen woirdt de relatie met de realiteit vaak vervormd”. Herzog toont hoe Treadwell verschillende monoloog versies opname, wat wijst op mise-en-scène. Bovendien blijkt hij zich wel bewust van de gevaren. “Ik ruik de dood” zegt de man die ook zijn gruwelijk einde voorspelt.
Anderzijds wentelt Treadwell zich in een ‘eenzame confrontatie met de wildernis’ fantasie (Amie blijft buiten beeld), een Disneyachtige vermenselijking van de beren (die hij Mr Chocolate en Rowdy noemt) en een nobel zelfbeeld (samurai). Hoewel hij té dicht bij de beren komt, kan Treadwell enkel met ‘Timmie de vos’ een relatie aanknopen. Hij leeft mee met de verliezer van het rangordegevechten, smeekt om regen en treurt om een dood berenjong.
GRIZZLY MAN: Timothy Treadwell: “Ik zou sterven voor deze dieren”
Treadwell is de artiest die door het scherm in de eigen film stapt. Een therapeutische ervaring want in tranen bedankt hij “deze dieren omdat ze me een leven gaven”. Hij heeft zich gevonden maar ook verloren. “Niemand weet waar ik ben. Zelfs ik weet niet waar ik ben”. Herzog bekritiseert “zijn sentimentele visie op de natuur, alsof de wereld in harmonie is. Dat is fout. Daarom zeg ik in de film dat ik chaos, vijandigheid en moord zie”.
Sensatiezucht en voyeurisme steken de kop op bij een dergelijk onderwerp maar Werner Herzog manipuleert het sensationele creatief en respectvol. Leidmotief van de film is de tragische dood van Timothy en Amie. In de gesprekken met vrienden, familie, wetenschappers, de piloot en de pathaloog komt het alsmaar terug. Inclusief de gevonden horloge.
Maar wanneer Herzog in beeld de doodstrijd beluistert (de lenskap stond nog op de draaiende camera) horen we niets. We moeten Herzog op zijn woord geloven wanneer ie zegt dat Timothy Amie smeekt om weg te lopen. Of dat zij met een pan op de beer timmert. Herzog adviseert de bezitster van de tape hem te vernietigen. “Het was meteen duidelijk,” zegt hij, “dit is geen ‘snuff movie’ maar een film die de waardigheid van een stervend individu respecteert. Ik zou die audio nooit gebruiken”.
Stiltes en ellipsen hebben echter een grote dramatische kracht. Weglatingen maken alles suggestiever. Ze confronteren de kijker met zijn voyeurisme en transformeren een eenvoudig faits divers in een tragisch epos. Daardoor is Grizzly Man geen afstandelijke dierendocumentaire maar een aangrijpend menselijk drama waarin ‘de man met de camera’ zuiverheid zoekt en schoonheid blootlegt. Maar onvermijdelijk votst op de dodelijke onverschilligheid van de flaura. Een bevreemdend en verontrustend verhaal. Gruwelijk mooi.
IVO DE KOCK
GRIZZLY MAN: Timothy en Amie